Zlatko Paković o Tvrđava teatru

20. avgust 2011. KULTURA- Trougaona tvrđava despota Đurađa Brankovića u Smederevu, iz petnaestog stoleća, sa Malim gradom u svom temenu koje leži na desnoj obali Dunava pri ušću Jazave – prostranom palatom pod otvorenim nebom, opasanom, dakle, rekama, a od Velikog grada, što se prostire na desetak hektara, odeljenom orijaškom zidinom sa stasitim kulama i vodenim rovom, preko kojeg je polegnut drveni most – među najimpozantnijim utvrdama u Evropi, arhitektonska je celina savršeno podesna za ambijentalni teatar s najširim dijapazonom formalnih mogućnosti: od naumahija do kamerne drame.

Ambijentalni pozorišni festival „Tvrđava teatar“, nalazi se, dakle, na pravom mestu, koje bi moglo i trebalo da postane međunarodni centar za istraživanja u ambijentalnom pozorištu. Našem teatarskom životu je, naime, nasušno potrebno nešto drugo od namnoženih, nedelotvornih festivala – najzad, jedna radionica za permanentno usavršavanje. Nedostatak trajnog istraživačkog rada i eksperimentisanja u određenom polju teatra, uz okoštali sistem studiranja na našim pozorišnim školama, osnovni je, dakako, ne i jedini, uzrok stagnacije pozorišta u Srbiji.

Svrha i smederevskog festivala, stoga, ne bi trebalo da bude sam festival, nego revitalizacija srpskog teatra, koje nema bez inovacija. Da bi se to ostvarilo, neophodno je najpre uvesti novine u propozicije samog festivala. „Tvrđava teatar“, za dve godine od osnivanja, još nije postala festival ambijentalnog pozorišta, već samo festival pozorišta na otvorenom – čime se anulira potencijal njene ekskluzivnosti. Razlika između ambijentalnog i pozorišta na otvorenom, ogromna je.

Pozorište na otvorenom, svako je izvođenje predstave u eksterijeru, bez ikakvog usvajanja uslovljenosti samog ambijenta. Unajkraće, predstava na otvorenom razlikuje se od predstave u pozorišnoj zgradi samo utoliko što je publika na svežijem vazduhu. U svemu ostalom, ona se obavlja potpuno isto kao i u enterijeru. Ambijentalna predstava, u najmanju ruku, kao scenografiju koristi izgrađeni prostor primarno neteatarske namene i/ili prirodni ambijent. Samim tim, ambijentalna predstava nije nužno i predstava na otvorenom.

Početna greška koju treba otkloniti na smederevskom ambijentalnom pozorišnom festivalu, jeste bina, postavljena u Malom gradu, kao stalna scena sa fiksnim gledalištem. Autorima predstava, pre svega rediteljima i scenografima, treba pružiti priliku da sami odrede u kojim će delovima tvrđave i kako uspostaviti i scenski i gledališni prostor za predstavu koju ili prilagođavaju novim uslovima ambijenta, ukoliko je nastala na sceni u pozorišnoj zgradi, ili ostvaruju upravo inspirisani ambijentom, dakle, primarno ambijentalno.

Ovogodišnja predstava „Ja sam vetar“ Juna Fosea, u režiji Stevana Bodrože, kao prva produkcija samog Festivala, takođe je u potpunosti zanemarila ambijent koji joj je pri ruci, pokazujući se kao predstava za scenu kutiju ili scenu potkovicu, koja se, u istom artificijelnom dekoru, prigodno igra na otvorenom.

Na Beketovom tragu iskušavanja rubova smisla, nad zjapom samog onog nemuštog ili neimenljivog, norveški dramatičar u pomenutom pozorišnom komadu iskušava ono nepoznato smrti, onaj trag gubitka koji se ovde naziva vetrom, kao što bi se mogao nazvati i svetlošću, a najpre bi mogao biti upravo tišina i mrak. Ovaj, jednostavno rečeno, foseovski poziv gledaocu na suočavanje sa sopstvenom trajnošću i trošnošću, na intimni razgovor u senci tog neodredivog a određujućeg pitanja nestajanja, koji bi najrazgovetnije i najjasnije progovorio upravo u ambijentalnoj predstavi kakvoj je podatan Đurđev srednjovekovni grad – sa svojim kulama na njihovim strahovitim vrhovima, svojim zidinama sa prekrasnim biforama, svojim ruševinama, stepenicama, terasama, šancem ili samim Dunavom, starozavetnom rekom koja ga zapljuskuje – Bodroža je lišio svake ambijentalnosti, i to tako upadljivo da je, i pored čudesnog i čudovišnog vodenog rova, nadomak pozornice, dopustio da na njoj glumci Bojan Žirović i Milutin Milošević sve vreme gacaju po plitkom bazenu. Ime ovakvog ignorantskog odnosa u jednoj predstavi prema ambijentu na Ambijentalnom pozorišnom festivalu koji joj je i producent – slepoća je kod očiju ili bezočnost.

Ambijentalno pozorište ne provocira samo specifičan odnos autora prema prostoru nego i prema vremenu, pružajući mogućnost i za posebnu upotrebu prirodne svetlosti. Na primer, dramu „Ja sam vetar“ bilo bi značajno u ambijentu videti u svitanje, u vreme drugog, takozvanog proročkog sna, kad onirički svet dobija najfantastičnije obrise, a java nikad nije dalje.