27. decembar 2014. KULTURA – Izvor: b92.net – Sefardi su još polovinom 16. veka počeli da naseljavaju Smederevo, razvijen zanatski i trgovački centar koji je tada bio biskupija. Imalo je 17 rezidencijalnih i dvanaest imenovanih biskupa da bi krajem 20. veka iz titule beogradsko-smederevskih biskupa, na predlog Alojza Turka, bilo izostavljeno Smederevo. Grad je na samom kraju 19. veka imao 6.875 stanovnika, od toga 139 Jevreja.
Eksplozija municije u smederevskoj tvrđavi 5. juna 1941. raznela je sinagogu, jevrejsku mahalu i neznatno dalje katoličku crkvu Katolici su u junu 2006. na temelju starog svetilišta osveštali novu crkvu. Za nekadašnje postojanje sinagoge nema nikakvog obeležja. Zapušteno jevrejsko groblje sa stanom za čuvara na 18,83 ara u najlepšem je i najvišem delu koji dominira gradom. Sinagoga sa kućom, dvorištem i vrtom na 9,14 ari postojala je u ulici Despota Stevana, u najužem centru. Između dva svetska rata u neposrednoj okolini sinagoge bila je jevrejska mahala.
Kada je 1979. groblje obišao teolog Leontije Pavlović bilo je 17 spomenika u visokoj travi. Sredinom oktobra 2007. kad je groblje posetila predsednica Jevrejske opštine Niš Jasna Ćirić, moglo se izbrojati 13 u divljem gustom šiblju i travi, u julu 2009. dva spomenika i nekoliko kamenih belega u zastrašujućem korovu. Pavlović je pisao da je groblje utemeljeno 1907. uprkos činjenici da su sinovi na tom groblju 1906. podigli spomenik Moricu Šnajderu. Groblje je, primetio je Pavlović, zapušteno i “nije isključeno da se u travi i pod zemljom nalazi još neki beleg”.
Sefardsko groblje je najpre održavala do svoje smrti majka Marte Đorđević, potom sama Marta do duboke starosti. Od 1981. do smrti 1989. ugovor sa Jevrejskom opštinom imao je Rumun Avram Vasić, od tada njegova supruga Đurđevka, koja se retkim posetiocima žali da ne može da plati košenje trave na groblju. O održavanju mimo košenja ne govori. Dok je živela u Smederevu Jevrejka Mila Bižić organizovala je akcije čišćenja groblja. Obelisk špediteru Josifu Avramu Ozeru, sa Davidovom zvezdom i ćiriličnim tekstom iz 1924, i sarkofag s otvorenom kamenom knjigom i tekstom na jevrejskom “Josef Mordehaj A. Levi umro 29. nisana 5692.” iz 1932. jedini su nadvisili travu. Većina ostalih spomenika su usađenici (kamen koji se polaže iznad glave pokojnika. Uglavnom ih je teško naći, neke nikako. Đurđevka upozorava da na groblju ima rupa, i ne savetuje da se zalazi u visok korov. Tvrdi da su spomenici od veštačkog mermera ukradeni i prodati kamenorescima. Ne navodi pojedinosti: kako je moguće bez buke ukrasti spomenik sa tako malog groblja a da niko ne vidi i ne čuje, niti kako zna njihovu sudbinu, ni da li je krađu ikome prijavila.
rema popisu stanovništva 1890. godine u Smederevu je živelo 100 Jevreja a 1895. njih 139.
1896.godine bilo je 139 stanovnika jevrejske vere, od ukupno 6875 Smederevaca
1916.godine u smederevskoj osnovnoj školi bilo je 15 učenika Jevreja
1926-27.godine bilo je 36 članova jevrejske opštine, i 78 stanovnika Jevreja, predsednik JO bio je Moša Heskija a pročelnik sinagoge Avram Avramović
Pre Drugog svetskog rata u Smederevu je živelo 83 Jevreja. Rat su preživela samo tri smederevska Jevrejina.Predsednik JO bio je Leon Tajtacak, a rabinsku dužnost vršio je Benjamin Hazan
Na jevrejskim nadgrobnim spomenicima u Smederevu Leontije Pavlović pročitao je:
MORIC ŠNAJDER, poživi 71 godinu, umro 1906; spomen podigoše blagodarni sinovi.
MORDEHAJ JOSEF LEVI, Nišlija, umro u Smederevu 8.februara 1922…
ROZA, žena ŠEMAJA ZAHARIJA, umrla 30.januara 1922…
JOSIF AVRAM, OZER, špediter iz Beograda, rođen 1855, umro 1924. Ovaj spomenik podiže ožalošćena supruga Antoneta sa decom.
ŠEMAJO ZAHARIJA, trgovac iz Smedereva, umro 18.marta 1926. Ovaj spomenik podiže mu Josif Levi.
HAIM SAMUEL, sin KLARE i MORICA SAMUELA, 1928-1929, Smederevo.
RAHEL J. ZAHARIJA, preminula 6.4.1931.
JOSIF M. LEVI, preminuo 15.5.1932…Nadgorbni psomenik JOSEF MORDEHAJ A. LEVI umro 29.nisana 5962.
MOŠA J. BENAROJO, 1859-1933.
SIMA ELIJAS Solunac, 1877-1945. HAIM ELIJAS, student, 1920-1941.
Videti:Leontije Pavlović, Prilog izučavanju istorije smederevskih Jevreja, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja Beograd br.4/1979
